Oefenen met aspect-wijzen

We willen maar al te graag het gedrag van anderen veranderen, vaak tegen beter weten in. De Speld slaat wat dat betreft de spijker op z’n kop: ‘klimaatactivisten positief over het plan om 7 miljard keiharde egoïsten voor 2020 van gedrag te laten veranderen’. Ook onze Baudet-stemmende buurman, slecht luisterende partner en luie huisgenoot hebben met enige regelmaat de twijfelachtige eer om het onderwerp te zijn van onze hardnekkige veranderdrang.

Zenboeddhisten en relatietherapeuten hebben de neiging om deze veranderdrang als iets onbeduidends te behandelen. (Zie bijvoorbeeld het interview ‘Toon compassie, probeer niet perfect te zijn’ met een Koreaanse “twittermonnik” in de Trouw van 12 februari 2019.) Hun advies is simpelweg om de ander in zijn of haar waarde te laten en het botvieren van ons perfectionisme op onze naasten te staken. Daar zit wel wat in. We zijn niet in de positie om te bepalen wat goed is voor een ander en we hebben vaak geen toegang tot de veelheid aan motieven die leiden tot het gedrag waar we ons zo aan ergeren. Bovendien is ons verlangen in veel gevallen zeer onrealistisch: zie De Speld. 

Feit blijft echter dát we het gevoel hebben anderen te willen veranderen. Deze drang is niet naïef en misschien wel noodzakelijk. Een essentieel onderdeel van onze idealen en fundamentele behoeftes is dat ze betrekking hebben op anderen dan onszelf. De wens om klimaatverandering tegen te gaan, verliest haar betekenis wanneer ze zou ophouden bij onszelf. Ook wanneer we ons niet gehoord voelen door onze partners of vrienden, lijkt het een slecht idee om de behoefte om hen te veranderen helemaal weg te drukken. 

We kunnen de drang om anderen te veranderen niet volledig laten varen, maar het kan ook heel problematisch zijn om naar deze drang te handelen. Wat nu?

Mijn suggestie: we zouden kunnen gaan oefenen met ‘aspect-wijzen’.

Een voor de hand liggende manier om situaties van veranderdrang in taal te vatten, is in termen van perspectieven. Ieder individu vertegenwoordigt een andere positie in de wereld, dus kijkt ieder mens op een andere manier de wereld in. De klimaategoïst heeft een radicaal ander perspectief dan jij. Het is evident dat je niet simpelweg in dat andere perspectief kunt stappen.

Een andere manier om hetzelfde te zeggen is door gebruik te maken van de term ‘aspect-waarneming’, een term geïntroduceerd door Ludwig Wittgenstein. Het idee is dat één en dezelfde situatie in de werkelijkheid diverse aspecten in zich draagt, waarbij ieder aspect een volledige interpretatie vertegenwoordigt. Het gebeurt dikwijls dat twee verschillende mensen niet dezelfde aspecten waarnemen. Aspecten van de gemeenschappelijke wereld die voor de een centraal staan, kunnen door de ander over het hoofd worden gezien, zodat een enkele afbeelding door twee mensen volkomen anders kan worden geïnterpreteerd. Op deze manier kunnen we bijvoorbeeld begrijpen dat de een rommel ziet waar de ander dacht een gezellige keukentafel achter te laten.

De aspecten die we waarnemen zijn bepalend voor ons wereldbeeld. Zouden we aspect-waarneming kunnen inzetten om op een productieve manier om te gaan met onze drang om andermans gedrag te veranderen? Misschien helpt het als we leren een adequaat beeld te vormen van de aspecten die een ander ziet en onszelf te trainen in het overbrengen van de aspecten die wij zelf voor ogen hebben.

Wittgensteins onderzoek naar aspect-waarneming kan worden gelezen in het licht van zijn wens om zijn lezers te bevrijden van een eenzijdige visie op de betekenis van woorden. Hij benaderde ‘dezelfde punten, of bijna dezelfde… steeds opnieuw vanuit verschillende richtingen’. Voortdurend wees hij op de vele verschillende aspecten van dat wat wij betekenis noemen, zodat er een veelzijdig beeld van betekenis zou ontstaan. Zo zou zijn spel van aspect-veranderingen de dogmatische filosofen ertoe moeten brengen zich met andere problemen bezig te gaan houden. In veel gevallen heeft het helemaal geen zin om te bediscussiëren of iets zus en zo is, wat de waarheid is, of de vrije wil bestaat, et cetera. Theorieën zijn, zoals het woord al zegt — een Griekse theoros is een beschouwer — zienswijzen, niet reflecties van de werkelijkheid.

Een simpel voorbeeld van aspect-waarneming vond Wittgenstein in de bekende eend-haas afbeelding. Het is een gegeven dat we allemaal in eerste instantie óf eend óf haas zien. Maar zodra we de veelzijdigheid van de afbeelding hebben ingezien, kunnen we een ander altijd wijzen op het aspect dat hij of zij heeft gemist (‘Kijk, dat is een oor!’).

Ik denk dat dit model ook bruikbaar is in complexere situaties van aspect-verandering, of inderdaad, van veranderdrang. Hoewel een ander zich nooit volledig in ons perspectief zal kunnen verplaatsen, kunnen we een ander wijzen op de aspecten die wij zien. Andersom kunnen we een ander vragen om ons te wijzen op de aspecten die door hem of haar worden waargenomen. Aspecten zijn zichtbaar aanwezig in het objectieve landschap. De haas, rommel op de keukentafel, stapels kartonnen koffiebekertjes in de prullenbak: het zijn allemaal (min of meer) aanwijsbare elementen van een gedeelde wereld. Soms missen we zo'n aspect. Dan kan er gewezen worden.

Aspect-wijzen heeft namelijk niet als doel te overtuigen, veroordelen of polariseren: eerder biedt het ons de kans om op een vredige manier andere visies te leren kennen en te vergelijken, zonder ons eigen perspectief te hoeven verlaten. Nadenken over complexe situaties van veranderdrang in termen van aspect-wijzen maakt bovendien duidelijk dat het niet moeilijk noch moreel problematisch hoeft te zijn om veranderingen aan te brengen in het wereldbeeld van een ander. Omdat ons beeld van de wereld bepaalt hoe we ons in die wereld bewegen, zou een wederzijds spel van aspect-wijzen een productief uitgangspunt kunnen vormen voor een begripvolle discussie met de medemensen wier gedrag we zo graag zouden willen veranderen. Natuurlijk is het wijzen op aspecten nog geen oplossing voor complexe problemen, zoals die van de gefrustreerde partner of de klimaatactivist. Maar het zou een eerste stap kunnen zijn, een eerste stap naar empathie en gemeenschapszin.