Bergson op het strand

Nakata praat met katten, Miss Saeki herbeleeft haar verloren gevoelens; deze personages uit Kafka on the Shore (2002) hebben meer weg van filosofische concepten dan van karakters. Niet alleen spelen zij een onmisbare rol in het verhaal, zij zijn ook een aanknopingspunt voor een diepere reflectie op het thema tijd. De hoofdpersoon zit vast in zijn worsteling met verleden, heden en toekomst, maar zodra hij in aanraking komt met Nakata en Miss Saeki, krijgt hij de mogelijkheid zijn situatie te herdefiniëren.

In dit magische sprookje van Haruki Murakami bewandelt Kafka Tamura de rode draad. Volgens een oedipale vloek, uitgesproken door zijn vader, zal hij hem vermoorden en seks hebben met zijn moeder en zus. Vastberaden aan dit noodlot te ontkomen rent hij weg. Maar de magische mogelijkheden in het werk van Murakami overbruggen de gecreëerde afstand. Op inventieve wijze zal Kafka van het voor hem uitgestippelde pad moeten afwijken. Tijdens de zoektocht ontmoet hij Nakata en Miss Saeki die, hoewel zij de vloek van zijn vader dichterbij brengen, ook andere interpretatiemogelijkheden bieden.  

Laten we beginnen bij het karakter van Nakata, een oudere en verwarde man die gelukkig is met een eenzijdig bestaan. Dit cliché lost zich op zodra magische fenomenen hun entree maken. Nakata spreekt met katten, tovert vissen en bloedzuigers uit de lucht en doet dit alles op basis van intuïtie. Een coma veroorzaakte de verwisseling van basisvaardigheden voor de opmerkelijke kwaliteiten. Maar voor deze toverkunsten heeft Nakata ook iets moeten inleveren: Nakata is niet in staat te lezen en schrijven, is kort van geheugen en geeft constant aan niet zo 'bright' te zijn. Hij functioneert in het heden, op basis van het heden, en kan zich enkel op intuïtie aan zijn omgeving aanpassen. Het verleden speelt niet mee in zijn overwegingen in het hier en nu. Deze magische achtergrond hult de nuchtere Nakata in een aura van mysterie.

Nakata’s belangrijkste kwaliteit komt echter naar voren in zijn verhouding tot Kafka. De twee personages blijken een onbewuste relatie te hebben waarin de afstand tussen Kafka en zijn vader overbrugd wordt. Het is hierdoor voor Kafka mogelijk de voorbestemde moord alsnog te begaan. Kafka kan op een uitzonderlijk moment het lichaam van Nakata overnemen en voldoen aan zijn vaders voorspelling. Het is dan geen fysieke handeling van Kafka zelf, maar een onbewuste expressie die Nakata aanzet de handeling voor hem te volbrengen. Door de aanwezigheid van Nakata wordt Kafka’s situatie dus bemoeilijkt, toch biedt Nakata ook positieve mogelijkheden. 

Deze mogelijkheden hebben te maken met de eerder aangekondigde filosofische concepten. Halverwege het verhaal wordt een expliciete verwijzing gemaakt naar Henri Bergson en zijn werk Matière et mémoire (1896). Een toegewijde lezer neemt zo’n verwijzing niet voor lief maar wordt nieuwsgierig. Het werk van Murakami – dat doordrongen is van onbewuste invloeden – is geen vreemd onderkomen voor Bergson, een filosoof die als spiritualist wordt beschouwd. In Essai sur les données immédiates de la conscience (1889) – Bergsons eerste boek – vindt een gevecht plaats tussen vrije wil en determinisme. Laat het nou net Kafka’s vrijheid zijn die op het spel staat met als grootste uitdaging een deterministische vloek. 

De vraag is nu: wat heeft Bergson met Nakata te maken? In het werk Matière et mémoire staan perceptie en geheugen centraal. Volgens Bergson bestaat onze werkelijkheidsbeleving enkel uit beelden in de vorm van percepties en herinneringen: deze zijn daarbij niet hiërarchisch onderscheiden maar gelijkwaardig in hun verschillend-zijn. Waar de perceptie het ‘nu’ weergeeft, actualiseert de herinnering het verleden. De perceptie vormt een heden waarin we handelen; het verleden bewijst haar bestaan door invloed uit te oefenen op dit handelen.

Twee concepten die voor Bergson de parameters van onze beleving van perceptie en herinnering karakteriseren zijn pure perceptie en pure herinnering. Deze concepten vervullen beide een positie aan de uiteinden van een spectrum. Pure perceptie bevat de totaliteit van de perceptiemogelijkheden van een moment. Wij mensen maken volgens Bergson gebruik van filtermechanismen waardoor onze aandacht enkel uitgaat naar wat ons helpt te overleven. Een individu dat handelt in het heden en de invloed van herinnering geen rol laat spelen neigt naar pure perceptie. Een individu dat anderzijds enkel beelden uit de herinnering afspeelt - de droom is hiervoor exemplarisch - neigt naar de andere kant van het spectrum, pure herinnering. Zowel Nakata alsook later Miss Saeki bevinden zich ieder zo ver op de tegengestelde uiteinden van het spectrum dat het hun beiden de vrijheid onthoudt. 

Nakata lijkt het concept van de pure perceptie te belichamen. Nakata’s verleden is hem in zijn jeugd afgenomen. Hij heeft geen herinneringen meer die zijn handelen in het heden beïnvloeden, die zijn overwegingen kunnen gronden op ervaring. Zijn handelen is gebaseerd op wat voorhanden is en op ingevingen die hem op natuurlijke wijze komen aanwaaien. Wanneer Nakata een magische steen vindt weet hij intuïtief wat hem te doen staat. Ziet hij een groep mensen iemand aftuigen, dan stapt hij hierop af, zonder plan, zonder concreet doel. In deze situaties laat intuïtie hem niet in de steek, waardoor hij magische oplossingen vindt voor problematische situaties. Maar de intuïtie kent ook een ander, minder onschuldig vermogen. Zodra Nakata Kafka’s moord op zijn vader belichaamt, wordt de onschuld van intuïtie weggenomen. De combinatie van oncontroleerbare woede, perceptie die hem wijst op het wapen dat hem voorhanden is en de spirituele ingeving van het onderbewuste van Kafka zijn voldoende om hem daden te laten verrichten die niet bij zijn vredelievende natuur passen. Door te vertrouwen op intuïtie volbrengt hij acties die hij uit vrije wil nooit zou hebben volbracht. 

Vanaf ontmoeting tot afscheid vormt ook Miss Saeki een bron van mysterie. Miss Saeki is de eigenares van de bibliotheek waar Kafka tijdelijk verblijft en zet Kafka voor een gelijksoortige uitdaging als Nakata. Murakami bespeelt de lezer door verwarring te zaaien over de familiale relatie tussen Kafka en Miss Saeki. Hierdoor ontstaat de mogelijkheid om een ander deel van de vloek in vervulling te laten gaan. En mocht Miss Saeki de moeder zijn van Kafka, dan wordt dit gedeelte van de vloek zeker vervuld. Maar net als Nakata kunnen we Miss Saeki ook filosofisch begrijpen. Het eerder besproken concept van de pure herinnering, het andere uiterste van Bergsons spectrum, kan in Miss Saeki worden teruggelezen. Anders dan bij Nakata achtervolgt het verleden haar. Miss Saeki wordt volledig geleefd door herinneringen vol verdriet aan een jong overleden geliefde. 

De relatie tussen verdriet en tijd komt expliciet naar voren in een dialoog tussen Kafka en een collega van Miss Saeki:

Miss Saeki’s life basically stopped at age twenty, when her lover died. No, maybe not age twenty, maybe much earlier…I don’t know the details, but you need to be aware of this. The hands of the clock buried inside her soul ground to a halt then.

De intense vorm van nostalgie die zij voelt brengt haar op magische wijze terug naar het verleden. Ik gebruik hier expres het wordt magisch, want haar nostalgie neemt de vorm aan van een geestverschijning van haar jongere zelf. Deze geestverschijning representeert het werkelijk bestaande verleden. Het is in Bergsons termen niet meer een virtualiteit die zich middels de herinnering actualiseert, maar het verleden dat een letterlijk waarneembare vorm aanneemt. Het verleden is als een heden dat niet kan passeren; in de vorm van een herinnering blijft dit zich herhalen zonder zich aan te passen aan het verloop van de tijd. Miss Saeki’s lichaam leeft voort in het nu, maar haar geest is geketend aan het verleden. 

De filosofische concepten van Bergson nodigen uit tot reflectie op de rol van verleden, heden en toekomst ten opzichte van het lot. De confrontatie met Nakata leidt tot het inzicht dat een complete breuk met het verleden ervoor zorgt dat de overwegingen, noodzakelijk voor het maken van keuzes, niet meer gemaakt kunnen worden. Met enkel intuïtie ben je kwetsbaar: vertrouwen hierop kan verraderlijk zijn en leiden tot onbedoelde gevolgen. Miss Saeki laat aan de andere kant zien dat achtervolgd worden door het verleden het leven opslokt en weinig van je overlaat. Je komt in de ban van een gebeurtenis, of vloek, te staan die enkel verdriet en offers eist. 

Het is dan ook niet voor niets dat de ontmoeting tussen Miss Saeki en Nakata vol spanning zit, bijna explosief is. Door deze ontmoeting nemen zij kennis van elkaars kant van het spectrum. Dit heeft gevolgen voor hoe zij in het leven staan. Miss Saeki besluit dat zij haar herinneringen wil verbranden en Nakata keert terug naar het onbewuste door af te dwalen naar de slaap die aan het einde van ieders leven wacht. Bergson geeft de lezer een mogelijkheid tot een diepere reflectie op de problematische situaties en mysterieuze personages in de roman. Het zou mij niets verbazen als ook Kafka zijn situatie op basis van een gelijksoortige reflectie leert te herdefiniëren.