Waarom we de tijd van ons leven niet moeten verspillen

In tijden van corona lijkt het alsof we meer tijd over hebben. Tijd is ontregeld. Hoe kan de mens omgaan met deze pauze van tijd? Is zorgeloos hedonisme een optie? Of ligt tijdverspilling dan op de loer?

In het begrip tijdverspilling zit de aanname verscholen dat tijd überhaupt verspild kan worden: er is zinvolle en zinloze tijdsbesteding. ‘Maar wie zegt dat tijd überhaupt verspilt kan worden?! Tijd is gewoon!’ werpt de hedonist tegen. De stoïcijnse filosoof Lucius Annaeus Seneca (± 4 v.Chr.-65 n.Chr.) stelt echter in zijn essay On the Shortness of Life dat tijd wel degelijk verspilt kan worden. We staan er niet genoeg bij stil dat tijd de meest kostbare bron van het leven is. ‘“It is a small part of life we really live.’’ Indeed, all the rest is not life but merely time.’ Het hele leven valt uiteindelijk te herleiden tot tijd. Wanneer tijd wordt verspilt, wordt zodoende een deel van het leven verspilt. We moeten niet klagen over de korte duur van ons bestaan, in plaats daarvan zouden we goed moeten nadenken over hoe we de tijd van ons leven besteden.

‘You are living as if destined to live forever; your own frailty never occurs to you’. Velen lijken te vergeten dat er geen oneindigheid aan tijd bestaat op deze aarde. Tijd is schaars. Genieten van het leven en ons potentieel bereiken, dat is de boodschap van Seneca. Dat betekent minder tijd besteden aan ‘lokale ervaringsmachines’ zoals alcohol en drugs en meer verbinden met de realiteit.

‘Maar waarom is tijdverspilling nu zo erg?’ werpt de hedonist weer tegen. ‘Als ik geniet van het leven met blackjack, cocaïne en porno dan moet ik dat toch zelf weten!?’ Helaas is enkel genieten niet genoeg voor een betekenisvol leven. De Amerikaanse filosoof Robert Nozick (1938 – 2002) schetst in zijn gedachte-experiment een beeld van een zogenaamde ‘ervaringsmachine’ die elke ervaring mogelijk maakt. ‘Superduper neuropsychologists could stimulate your brain so that you would think and feel you were writing a great novel, or making a friend, or reading an interesting book.’ Zouden we zo’n machine willen gebruiken? Nozick beargumenteert van niet: we zullen altijd ‘echt’ contact met de realiteit verkiezen boven een ervaringsmachine. Nozick laat ons zien dat de waarachtigheid van een ervaring zeer belangrijk is, het gaat om de echtheid van een beleving. 

Hedonistisch tijdverdrijf leidt dus snel tot tijdverspilling. Maar op welke manier zou tijd dan wel moeten worden besteedt? De filosoof Theodor Adorno (1903 - 1969) geeft inzicht in het besteden van vrije tijd. Volgens Adorno wordt vrije tijd beïnvloedt door de zogenoemde cultuurindustrie, ofwel de commodificering van populaire cultuur door de massamedia.

Volgens Adorno wordt vrije tijd opgevuld met hobby’s om de tijd te doden. Zelf heeft Adorno geen hobby’s: ‘as far as my activities beyond the bound of my recognised profession are concerned, I take them all, without exception, very seriously.’ 

Adorno is van mening dat de cultuurindustrie niet alleen zorgt voor tijdverspilling, maar dat vrije tijd ‘onvrij’ wordt gemaakt. Door reclame wordt er een levensstijl geïnternaliseerd die de vraag naar commerciële campings, sportscholen en zwembaden produceert. Het kapitalistische systeem schept kunstmatige behoeftes om verveling in stand te houden. 

In plaats daarvan pleit Adorno voor zelfontwikkeling in vrije tijd, waarbij tijd niet wordt verspild aan het eindeloze aanbod van entertainment gefabriceerd door de cultuurindustrie. Dat betekent dat we minder tijd moeten besteden aan kunstmatige ervaringen die onder andere sociale media, videogames en films te bieden hebben. Daarentegen behoort vrije tijd ook niet te bestaan uit volledige productiviteit, anders wordt het louter een schimmige voortzetting van werken: 

   Under prevailing conditions it would be erroneous and
   foolish to expect or to demand that people should be
   genuinely productive in their free time; for productivity –
   the ability to bring forth something that was not already
   there – is the very thing which has been eradicated
   from them.

Er is een balans nodig tussen productief zijn en kunnen genieten.

Tijd is waardevol, zoals Seneca ons leert. En volgens Nozick willen we onze tijd juist besteden aan zaken die waarachtig zijn. Dat wil zeggen, activiteiten die er echt toe doen. Uit Adorno’s analyse blijkt dat de cultuurindustrie deze waarachtigheid belemmert, omdat er enkel gecommodificeerde ervaringen zoals pornografie, campings en films worden gefabriceerd. Het moge duidelijk zijn: we moeten minderen in sociale media, videogames, Netflix en pornografie. 

‘Zelfs hentai?’ Ja, zelfs hentai. Neem de tijd die je hebt op deze aarde serieus. Sta niet op pauze.